Tajra fuq bejt

Il-filosofija f'Malta

Nixtieq nipproponielkom din ix-xbieha: Sthajlu li qeghdin taraw dar ta’ familja fi triq traffikuza. L-Imsida, il-Mosta, Birkirkara, jew fejn tridu. It-twieqi fil-faccata huma kollha maghluqa minhabba l-mugrufun gej mill-karozzi. It-tfal ma jilghabux barra minhabba l-periklu. Id-dar maghluqa minn kullimkien: fil-gnub tappoggja ma’ djar ohrajn, u fuq wara jitla’ l-hajt gholi tal-bitha. L-uniku ftuh taghha huwa l-bejt. U minn fuq il-bejt sthajlu li qeghdin taraw tajra kollha lwien tittajjar fil-gholi. Araw tarawhiex bhali: dik it-tajra hija l-uniku sinjal ta’ hajja; hija l-unika haga li qieghda tahrab l-gheluq tad-dar; hija l-uniku ftuh ghall-bqija tad-dinja; hija l-unika indikazzjoni ta’ libertà. Min-naha l-ohra, minkejja li ferhana qieghda tirkeb ir-rih u donnha gharfa qieghda tilmah kulma qieghed jigri dawramejt madwarha u fil-boghod, xorta wahda hija marbuta bi spaga rqieqa ma’ l-art. Xorta wahda ghandha t-truf li ma tistax taqbez. Il-filosofija f’Malta hija bhal dik it-tajra fuq bejt.

Fil-ktieb tieghi ta’ l-1995, Stedina ghall-Filosofija Maltija, li kien ix-xoghol pijunier li ghall-ewwel darba gibed l-attenzjoni fuq il-hajja, il-hidma u l-hsieb tal-Maltin li hadmu fil-qasam filosofiku, tajt indikazzjonijiet ta’ xi xejriet―li kont sejjahtilhom “maniji”―li jikkaratterizzaw il-forom tal-hsieb taghna. Insistejt, kont, li dawn aktarx huma frott tal-kundizzjonijiet geografici li huma mposti fuqna, kundizzjonijiet li jsawru l-limitazzjonijiet psikologici u l-fasliet socjo-politici tal-kultura taghna. Il-“maniji” li semmejt kienu l-megalomanija, il-prosopopea, il-politika partiggjana, u r-religjon (inkluz il-poselitizmu). F’dan il-kuntest, kont esponejt kwestjoni li nqisha fundamentali ghalina. Ha nikkwota mill-iStedina (paragrafi 55 sa 57):

Biex il-filosofija f’pajjizna tghid xi haga bis-sens jehtieg li tkun (kemm jista’ jkun) hielsa mill-megalomanija, il-prosopopea, il-politicizmu u r-religjonizmu. Impossibbli? Jekk iva, il-filosofija f’Malta u f’Ghawdex ma tistax issir u mhemmx postha. Dan ikun ifisser li s-suggettivizmu huwa hekk imwahhad ma’ diskors li jrid ikun kritiku-kreattiv u hieles (ideologikament) li l-possibbilta’ ta’ oggettività hija, tista’ tghid, negligibbli. Fejn il-possibbiltà ta’ diskors oggettiv ma tezistix hemmhekk il-filosofija m’ghandhiex x’taghmel.

Jekk, min-naha l-ohra, it-twegiba ghall-mistoqsija li ghamilt hija “le”, allura l-filosofija ghandha hafna x’taghmel f’dal-pajjiz. Bhala l-ewwel pass, l-istudju tar-riflessjoni filosofika taghna fl-isfond ta’ l-izvilupp tal-hsieb Malti jehtieglu jsir bl-gharfien shih ta’ l-evoluzzjoni ta’ ghadd ta’ problemi li jidhru kostanti fil-grajja kulturali ta’ pajjizna. L-iprem fost dawn il-problemi, naturalment, hija dik ta’ l-oggettività u l-possibbiltà taghha. Il-progress fil-filosofija ma jitkejjilx minn kemm problemi bhal dawn gew solvuti b’success (bhal fix-xjenzi pozittivi) imma mill-ghamliet differenti li bihom dawk il-problemi gew mistharrga, u minn kemm intlahaq ftehim dwar is-sura tas-soluzzjonijiet taghhom. Ghalhekk, aktar mill-filosfi individwali hija importanti l-filosofija taghhom; u aktar mill-filosofija fiha nnifsha, huwa importanti l-karattru tal-hsieb Malti u l-izvilupp tieghu.

L-ewwel pass fil-hidma filosofika taghna l-Maltin illum hija li nidentifikaw sewwa l-problemi, u mbaghad li nfittxu s-soluzzjonijiet kemm jista’ jkun differenti u varjati ghalihom.

Dak li ghamilt jien f’dan ir-rigward kien li ntroducejt is-suggett lill-pubbliku Malti permezz ta’ l-iStedina ghall-Filosofija Maltija fl-1995, imbaghad, fl-2001―anki frott ta’ dik il-pubblikazzjoni―, gietni l-opportunità li nuri r-rizorsi filosofici kollha li nippossedu permezz ta’ Il-Ktieb tal-Filosofija f’Malta. F’dan il-ktieb fittixt simultanjament li nsolvi l-problema insidjuza tat-terminologija filosofika Maltija billi nipprovdi bazi soda ghaliha. Fis-snin ta’ wara, flimkien ma’ ohrajn, ippruvajt inniedi wkoll Akkademika Filosofika Maltija, imma l-hidma taghna minn dan il-lat safa fix-xejn. L-iskop ewlieni ta’ dan kollu kien sabiex il-filosfi Maltin jinghataw l-ghodod mehtiega halli jkunu jistghu jirrelataw ahjar mal-poplu u, aktar specifikament, mal-hsieb generali tieghu. Ix-xoghol kollu li sar, u li ghadni kemm semmejt, kien titaniku ghal bniedem wahdu, specjalment ix-xoghol fuq Il-Ktieb tal-Filsofija f’Malta, imma minkejja dan kollu xorta wahda ghadu opportun u mehtieg li nistaqsu llum jekk l-isforz kienx fil-fatt bizzejjed sabiex jinbeda moviment filosofiku f’pajjizna. Is-suspett tieghi hu li t-twegiba aktarx ghandha tkun “le”. Hemm diversi ragunijiet ghal dan. U fost dawn nista’ nissenjala tlieta ewlenin: qabel xejn, il-hidma li ssir mill-filosfi Maltin fil-kuntest tal-karattru ta’ l-impenn professjonali f’Malta; imbaghad, l-istat tat-taghlim tal-filosofija f’Malta fil-kuntest ta’ l-istituzzjonijiet li jharrgu ghaliha; u fl-ahhar, in-nuqqas ta’ identifikazzjoni ta’ x’inhuma, jew x’ghandhom ikunu, il-problemi filosofici li ghandna nittrattaw, din ta’ l-ahhar f’rabta mal-htigijiet tal-karattru necessarjament djalogali u, imbaghad, interdixxiplinari tal-filosofija, kif ukoll mal-kwestjonijiet problematici tas-socjetà Maltija llum.

* * *

Generalment, f’Malta hafna minn dak li nghaddu bhala filosofija (maghmula mill-Maltin) ma hi filosofija xejn. Spiss tkun kritika socjali, kritika letterarja, analizi politika, analizi socjologika, skrutinju antropologiku, skrutinju kulturali, ... hafna affarijiet, imma mhux filosofija. Dawn il-hwejjeg huma siewja fihom infushom, u jistghu jkunu indikazzjoni ta’ bazi filosofika, imma rari huma filosofija fil-veru sens tal-kelma. U nibda biex naghmel f’dan il-kuntest stqarrija aktarx kontroversjali: jekk irridu nkunu tassew rigoruzi, u nikkwalifikaw bhala “filosfu” lil dak biss li joqghod ghall-esigenzi xjentifici tad-dixxiplina filosofika, probabbilment huwa wiehed biss fost tant Maltin li kitbu l-filosofija fuq medda ta’ hafna ghexieren ta’ snin li jixraqlu dan l-isem: Anglu Pirotta, bniedem aktarx minsi li ghex bejn l-1894 u l-1956. Il-bqija aktarx jehtiegu xi kwalifiki biex jigu accettati fil-Panteon Filosoficum Melitensi. Fil-ktieb tieghi, l-iStedina, ippruvajt nofroq il-kalibri ta’ livelli differenti billi nindika l-kompetenzi ta’ min semmejt b’kwalifikazzjonijiet bhal “gharef filosofiku”, “hassieb filosofiku”, u “mghallem filosofiku”. Ghax l-ewwel mistoqsija li bi htiega tigi ma’ wiccek meta tibda tistudja l-filsofija f’Malta hija: Min jista’ jinghad li hu filosfu? Min hu, wara kollox, il-filosfu? U niftakar li fl-ewwel konferenza tal-filosofija Maltija, li kienet saret fil-muzew ta’ l-arti l-Belt f’Mejju ta’ l-1996 mill-istudenti ta’ l-ewwel (u l-uniku) kors tal-filosofija Maltija fl-Università ta’ Malta, kienet qamet din il-kwestjoni. Dak in-nhar lili kienu attribwewli l-fatt li kont qieghed ingebbed it-terminu b’tali mod sabiex ninkludi fih izzejjed. U nahseb li dan kien minnu. Imma li kieku m’ghamiltx hekk, l-eskluzjoni kienet tkun devastanti, u dik il-parti tal-ktieb tieghi fl-iStedina li kienet tittratta dwar il-filosfi Maltin kienet tonqos b’hamsa u disghin fil-mija!

Jista’ jkun, però, li din ir-rigorozità metikoluza mhijiex mehtiega daqshekk. M’ghandniex ghalfejn inkunu daqstant skrupluzi. Aktarx li l-ahjar li nithaddtu huwa bhal dak li jaghsar l-gheneb, li jofroq bejn inbid tal-prima, tas-sekonda, tat-terza, u l-bqija. Aktar ma prodott jitbieghed mill-ghajn ta’ l-astrazzjoni, aktar isir abbundanti, irhis u popolari; u ghaldaqstant jonqos kwalitativament u jizdied kwantitativament. Imma, issa, fil-kuntest taghna, nistaqsu: min fejn gejja din il-problema? U ghaliex stqarrejt li Anglu Pirotta probabbilment huwa l-uniku filosfu Malti “tal-prima”? Mentri l-bqija huma “tas-sekonda”, “tat-terza”, “tal-kwarta”, “tal-kwinta”, u l-bqija? filwaqt li ohrajn lanqas biss jikkwalifikaw fl-iskala tal-genwinità? Ghala? Jiena ghandi suspett qawwi li dan gej minn nuqqas ta’ koncentrazzjoni. Mill-fatt, cjoè, li l-hassieba, jew il-filosfi potenzjali, taghna huma distratti b’hafna affarijiet―partikularment hidmiet―li ma jippermettulhomx li jiffukaw l-attenzjoni taghhom b’applikazzjoni deliberata li tassorbi l-energiji mentali taghhom kompletament. Hsiebhom huwa bhal sema kwiekeb: dawk il-miljuni kollha ta’ kwiekeb jiddu ma jaghmlux id-dija ta’ xemx wahda. Pirotta, ninnutaw, ma kienx hekk. Imma l-bicca l-kbira ta’ l-ohrajn issib li kienu impenjati fl-amministrazzjoni, il-politika, l-azzjoni socjali, il-kultura, l-arti, il-gurnalizmu, l-ekonomija, il-kummerc, it-teknologija, u hafna distrazzjonijiet ohrajn, b’tali mod li l-hin taghhom hu sparpaljat u dissipat. Din, niddeduci, hi drawwa endemika fejn kull wiehed u wahda minna naghmlu hafna affarijiet f’salt. Ahna rgiel u nisa ta’ hafna kpiepel. Nonqsu, ghaldaqstant, mill-koncentrazzjoni esklussiva; minn dik l-“ossessjoni”―jew il-“filos”, il-passjoni―filosofika, biex insejhilha hekk, li tikkaratterizza l-bicca l-kbira tal-filosfi “tal-prima”, fosthom Pirotta, nghidu ahna; minn dak l-ispazju filosofiku vitali li jithalla fil-wesgha meta impenji jew materji ohra jitressqu fuq il-periferija u ma jinghatawx importanza dominanti.

Dan inqisu detrimentali ghall-hidma filosofika vera u proprja. U meta wiehed iqabbel dan in-nuqqas mal-hidmiet ta’ xjenzi ohrajn, hekk kif zviluppaw u qeghdin jizviluppaw fostna, wiehed jista’ jaghraf ahjar kemm il-filosofija tonqos minn dik ir-rigorozità xjentifika u professjonali li jaghtuha l-eccellenza u l-karattru proprja taghha. F’Malta, ghaldaqstant, illum nistghu nghidu li m’ghandniex filosfu wiehed haj li hu ghal kollox iddedikat lix-xjenza u d-dixxiplina filosofika bhala tali. Oqsma ohrajn, bhat-teknologija, il-ligi, l-ekonomija, il-medicina, l-istorja, il-kirurgija jew il-psikologija, nghidu ahna, mhumiex hekk. Ilkoll sabu fostna erwieh iddedikati bizzejjed halli jikkoncentraw il-forzi kollha li ghandhom ghall-izvilupp u l-progress taghhom.

* * *

B’daqshekk m’iniex qed nghid li l-filosfu ghandu jirtira f’xi torri ta’ l-avorju. Inkun inkoerenti mieghi nnifsi jekk nghid hekk, imma dan il-punt naqbdu minn hawn u ftit iehor wara li, f’dan li gej, nishaq fuq il-bzonn li t-taghlim tal-filosofija f’Malta jigi dirett lejn aktar produttività. Issa din il-kelma―produttività―mhijiex felici, ghax donnha timplika xi tip ta’ kummercjalizmu, jew ahjar ta’ xi attività kummercjali li tfittex il-profitt finanzjarju. Ghalkemm il-filosofija ma tfittixx profitt bhal dan, certament ghandha certu interess li “tbiegh” il-prodott taghha, u dan f’termini ta’ ideat. Huwa evidenti, ghaldaqstant, li l-“kummerc” ta’ l-ideat jaghmel parti mill-attività filosofika, daqskemm jaghmel parti l-process li jigu ggenerati (jew prodotti) l-ideat. Fl-interazzjoni bejn il-hsieb generali tal-pubbliku Malti u l-hsieb filosofiku ghandu jkun hemm rabta, mhux sempliciment ta’ qsim ta’ ideat, imma, aktar minn hekk, ta’ influwenzi u addizzjonijiet ghal certi ideat, attitudnijiet, perspettivi, u moghdijiet ta’ azzjoni. Dan juri l-importanza li ghandu jkollhom il-“fabbriki” filosofici, biex inkompli bit-terminologija industrijali. Jekk il-filosofija ghandha rwol socjali―bhalma nzomm―m’ghandhiex tabbanduna l-awtoriflessjoni taghha fuq, l-ewwelnett, kif qed tigi prodotta, u t-tieni, kif qed tinbiegh. Dwar l-ewwel aspett tkellimt digà, u issa norbtu mal-htiega li l-attività filosofika ma tithalliex biss ghall-inizzjattiva individwali u privata, imma tithaddem b’mod kollettiv f’istituzzjonijiet li jezistu appositament halli jipproducuha. It-tieni aspett jorbot ma’ dan, ghax il-lat produttiv m’ghandux ikun distakkat jew maqtugh mir-rieda li l-prodott jinxtered u, wiehed jittama, jigi addottat ukoll. F’dan il-kuntest m’ghandniex ninsew nghidu wkoll li s-“suq” pluralista li (ghall-grazzja t’Alla) qeghdin nghixu fih jimplika kompettività ta’ ideat. Huwa suq li fih, l-ewwelnett, l-attività filosofika hija biss wahda minn hafna attivitajiet, u t-tieni, fejn il-prodott filosofiku huwa biss wiehed fost hafna prodotti ohra. L-implikazzjoni hi li n-nuqqas ta’ bejgh tal-prodott filosofiku jhalli s-suq miftuh ghall-kummerc ta’ sewdofilosofiji, jew simulazzjonijiet filosofici, li jiggeneraw u jbieghu kummercjanti mharrga f’dixxiplini ohra, bhall-politici, il-gurnalisti, ir-“reklamisti”, it-teisti u sahansitra d-“diskjockies”. Insejhilhom “sewdofilosofiji” minhabba li, ghalkemm ixerrdu ghadd kbir ta’ ideat, dawn l-istess ideat―kontra dak li taghmel il-filosofija―ma jxejnux, anzi hafna drabi jrewwhu u jkabbru fost il-poplu, il-fanatasiji, il-hrejjef, il-leggendi, il-kastelli fl-arja, il-holm u t-tamiet fiergha, jew, fi kliem iehor, konkluzjonijiet imsejsa fuq premessi ghal kollox difettuzi.

Qed nissenjala, ghaldaqstant, zewg aspetti problematici f’Malta rigward l-attività filosofika, jew anki, f’rabta ma’ dan, dwar l-attività tal-hsieb. L-ewwelnett, kif qed tigi maghmula u mghallma l-filsofija, u t-tieni x’tip ta’ interazzjoni tezisti bejn il-hidma filosofika u s-socjetà Maltija. In-nuqqas tal-filosfi Maltin li jghixu l-vokazzjoni, jew il-passjoni, proprja taghhom, u cjoè li jkunu “ghost busters”, qed ihalli s-socjetà Maltija, anki f’dan iz-zmien hekk imwahhar tac-civiltà taghna, vittma ta’ ghadd kbir ta’ ihirsa qarrieqa, jew teorizmi infundati. Barra minn hekk, qed ukoll ihalli nies li jhaddnu teoriji potenzjalment fundati, izda li m’ghandhomx it-tahrig mehtieg halli jsahhuhom filosofikament, sabiex ifendu ghal rashom kontra l-kurrent.

Dawn in-nuqqasijiet juru ruhhom l-aktar f’zewg modi principali. L-ewwel, fil-fatt li f’Malta qatt ma pproducejna mqar fuljett filosofiku komuni, ahseb u ara revista filosofika vera u proprja; u wkoll, il-pubblikazzjoni filosofici individwali huma ftit li xejn. It-tieni, li minkejja li gie mxandar u ppubblikat id-depositu tar-rizorsi filosofici kollha li nippossedu f’Malta u f’Ghawdex, xorta wahda ghad m’ghandniex imxandra u ppubblikata l-istorja tal-filosofija fil-gzejjer taghna.

* * *

It-tielet u l-ahhar aspett li xtaqt nittratta hawnhekk huwa, bhalma ghedt, in-nuqqas ta’ identifikazzjoni ta’ x’inhuma, jew x’ghandhom ikunu, il-problemi filosofici li hu xieraq li jigu ttrattati, din ta’ l-ahhar f’rabta partikulari mal-kwestjonijiet problematici tas-socjetà Maltija llum. Xtaqt naghmel dan billi nissenjala ftit filosfi Maltin ewlenin li holqu interazzjoni sinifikanti u fruttifera mas-socjetà ta’ zmienhom, xi whud minnhom b’konsegwenzi socjali ta’ relevanza sorprendenti. Ma’ dawn nista’ nsemmi bosta ohrajn, izda tajjeb li hawnhekk nikkoncentraw fuq il-ftit. Insemmi, ghaldaqstant, lil Gwann Nikol Muscat (1735-1800?), li ghex fis-seklu 18; lil Filippu Moore (1806-1872), li ghex fis-seklu 19; lil Manwel Dimech (1860-1921), li ghex ftit wara Moore fi tmiem is-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20; u, fi zmien aktar recenti, lil Peter Serracino Inglott, li llum ghandu 68 sena; u lil Kenneth Wain, li llum ghandu 61 sena. Dawn, bil-mod divers taghhom, influwenzaw is-socjetà taghhom konsiderevolment.

L-ewwel wiehed, Gwann Nikol Muscat, mill-belt Valletta, hu marbut l-aktar mal-holqien tad-Diritto Municpale di Malta ta’ De Rohan fl-1784, dokument ta’ importanza kapitali fil-grajja legali taghna. Muscat espressament jissejjah wiehed mill-‘filosofi moderni di Malta’ mill-Inkwizitur Gallarati Scotti. Ghalkemm ma nistghux hawnhekk nidhlu fid-dettall ta’ l-istorja interessantissma ta’ hajtu, nghidu biss li Muscat kien umanista kbir li ghal madwar ghoxrin sena shah ipprova jwassal ghall-izvilupp shih is-sekularizzazzjoni tal-gvern ta’ Malta mmexxi mill-ahhar zewg Granmastri, De Rohan u Hompesch. Seta’ jaghmel dan b’mod effettiv ghax kien Uditore, jew Avukat Generali, tal-Granmastri. Muscat huwa l-aqwa rapprezentant tal-filosofija politika Illumista f’Malta f’dak iz-zmien (ara Frans Ciappara, Hospitaller Malta, 1993: 605-658; Il-Ktieb tal-Filosofija f’Malta, II: 50-51).

Filippu Moore, Belti wkoll, kien Frangiskan Minuri. Ghamel ghaxar snin barra minn Malta, bejn studju u taghlim, u mbaghad gie lura ghall-bqija ta’ hajtu. L-ahjar haga halli nintroducih hu li nikkwota dak li qal fuqu kittieb li ghex ftit ghexieren ta’ snin warajh: “Moore kien jilqa’ l-verità kulfejn isibha jew jidhirlu li sabha. M’ghandux sistema; ma jhaddan ebda wahda, la antiskolostika ta’ xi skola gdida u anqas skolastika ta’ xi skola qadima. Huwa skolastiku hieles, bla rbit ta’ skejjel, ukoll dik ta’ Skotu ... Ghan ewlieni tieghu kien li johodha u jissielet mhux ma’ l-iskolastici, imma ma’ l-erruri qodma u godda” (test originali bit-Taljan). Din il-pozizzjoni ideologika inkredibbli (specjalment ghas-seklu 19) Moore seta’ jippropagaha fost l-intelligentia u l-accademia Maltija minhabba l-istima enormi li kien igawdi fosthom (ara Il-Ktieb tal-Filosofija Maltija, II: 47).

Manwel Dimech, Belti iehor, kien il-personifikazzjoni tal-motivi kollha psikologici, socjali u ideologici tal-Maltin fil-bidu tas-seklu 20. Il-filosofija tieghu kienet pragmatika (kontemporanja ghall-Pragmatizmu Amerikan, imma ghal kollox awtonoma u indipendenti minnha). Bit-thaddim konkret tal-filosofija tieghu f’termini socjali, Dimech ghamel hidma ta’ riformatur kbir popolari, li l-effetti prattici taghha nhassu fis-socjetà Maltija wara d-deportazzjoni tieghu minn Malta (1914) u l-mewt tieghu f’Lixandra. Dimech la kellu s-setgha politika ta’ Gwann Nikol Muscat, u kif kellu jkollu wkoll Peter Serracino Inglott seklu u nofs wara, u lanqas l-istat akkademiku li kellu Filippu Moore, u kif kellu jkollu wkoll Kenneth Wain sa ftit ilu. Madanakollu, waqt li hadem qatiegh “on his own steam”, irnexxielu jkun tassew relevanti u sinifikanti socjalment.

Peter Serracino Inglott, Belti wkoll, jintrabat l-aktar mal-bidliet politici, socjali u edukattivi fit-tmeninijiet tas-seklu 20, partikularment f’konnessjoni ma’ l-axxendenza politika tal-Partit Nazzjonalista u z-zmien post-Mintoffjan f’Malta. Minkejja li hu difficli li tiddefinixxi l-filosofija tieghu minhabba n-natura hafna drabi eklettika taghha, Serracino Inglott ma qaghadx lura, ghalkemm generalment minn wara l-kwinti, sabiex fi zmien partikularment difficli ghad-demokrazjija tar-repubblika taghna, ipprezenta mudell car u konsistenti ta’ principji fundamentali li fuqhom kellu jinbena ghall-generazzjonijiet gejjiena ta’ pajjizna futur li jiggarantixxi l-libertà, il-gustizzja u l-paci (ara Il-Ktieb tal-Filsofija f’Malta, II: 167a, u wkoll: 167-169). Barra minn hekk, mill-istess pjataforma politika, Serracino Inglott wettaq is-sehem tieghu anki fir-relazzjonijiet ta’ Malta mal-Gnus Maghquda u ma’ l-Unjoni Ewropea.

Kenneth Wain, minn Tas-Sliema, halla l-akbar influss tieghu fil-qasam ta’ l-edukazzjoni f’Malta. Bhal Moore, Wain dejjem applika l-filosofija tieghu f’oqsma konkreti minn hdan l-istituzzjoni edukattiva, u qatt ma ghamel dan permezz ta’ xi konnessjoni politika diretta. Il-kostruttur tal-kurrikulu minimu nazzjonali fid-disghinijiet tas-seklu 20, Wain fittex li jinkalka l-filosofija tieghu fil-fibra tal-karattru popolari permezz ta’ azzjoni partikularment akkademika li tilhaq il-mases waqt il-formazzjoni intelletwali taghhom. L-effetti socjali li Wain fittex, ghalhekk, ma kinux immedjati jew spettakulari, daqskemm―xi ftit bhal Gwann Nikol Muscat―bl-introduzzjoni sottili u kkalkulata ta’ kuncetti godda u innovattivi (ara Il-Ktieb tal-Filosofija f’Malta, II: 252).

Dawn il-hames filosfi Maltin―nerga’ nghid, maghzula minn fost hafna aktar elegibbli―hadthom bhala ezempji sublimi ta’ interazzjoni xierqa bejn il-filosfu u s-socjetà. Il-hamsa li huma kienu avangwardisti bil-mod partikulari taghhom, ilkoll ghamlu applikazzjoni konkreta tal-hsieb filosofiku taghhom ghall-prattika socjali, u lkoll hallew influss konsiderevoli fuq is-socjetà li ghexu fiha u anki wara. Huwa indikattiv li l-problemi filosofici li ttrattaw, ghaldaqstant, ma kinux astratti jew maqtugha mir-realtà socjo-politika taghhom, izda ghazluhom mill-kuntest tal-kwestjonijiet problematici tas-socjetà Maltija ta’ zmienhom. Min-naha l-ohra, izda, aktarx li lkoll kemm huma―u dan jista’ jghid hafna fuq kif naghmlu l-filosofija f’Malta―hadmu indipendentement mill-karattru djalogali tal-filosofija, u anki, probabbilment, mill-prattika interdixxiplinari li ghandu jkollha.

* * *

It-tajra ta’ kull wiehed minnhom kienet mill-isbah, u fl-istess hin, waqt li lkoll tajruha fil-gholi, ma hallewhiex bhala l-unika sinjal ta’ hajja u libertà fid-dar maghluqa li ghexu fiha. Filosofi bhal dawn, però, jistghu jkunu biss eccezzjonijiet. Certament seta’, u jista’, ikun hawn hafna aktar minnhom. Dan jista’ jitwettaq biss jekk il-filosofija taghraf thalli l-hsieb tal-Maltin tissuggerilha l-problematika taghha halli, b’twegiba, tissuggerilha lura ideat, attitudnijiet, perspettivi, u moghdijiet godda u ahjar ta’ azzjoni.