Skont il-kuxjenza

Dan l-ahhar bdejna nisimghu hafna diskors dwar il-kuxjenza. Jidher li, bhalma wiehed seta’ jistenna, il-fehmiet inferqu f’zewg kampi ewlenin: dawk li nistghu nsejhulhom ‘assolutisti’ u ohrajn ‘realisti’.

Tal-ewwel aktarx iqisu li jezistu certi veritajiet oggettivi (u ghalhekk jissejhu ‘assolutisti’) li kuxjenza xierqa trid toqghod ghalihom; tat-tieni aktarx iqisu li l-veritajiet huma kollha suggettivi u ghaldaqstant kuxjenza xierqa trid tadatta ruhha ghar-realtajiet (ghalhekk jissejhu ‘realisti’) bl-ahjar mod li tista’. (Fil-filosofija, nassocjaw l-ewwel pozizzjoni mal-perspettiva Platonika; it-tieni, mal-perspettiva Aristotelika.)

Applikazzjoni tal-hsieb

Il-kuxjenza hi bhal skruplu. Il-Griegi, apparti s-sens ta’ htija (aktarx dejjem gravi), ma jidhirx li kellhom kuncett taghha. Il-kuncett ta’ tberrin hafif mentali f’rabta ma’ xi dmir deher fil-kultura Latina u jixhed ghaliha Cicerun f’diversi diskorsi tieghu. Originarjament, il-kelma ‘scrupulus’ bil-Latin (diminuttiv ta’ ‘scrupus’) kienet tirreferi ghal zrara li tidhol taht saqajn persuna u ddejjaqha.

Ghal bosta hassieba u kittieba ta’ wara, il-kuxjenza kellha tifsira negattiva biss, f’sens ta’ tingis skomdu marbut ma’ xi dmir. Imma l-medjevalisti (bhalma jixhed Tumas t’Akwinu) gharfu fiha tliet dimensjonijiet: xhieda ghal xi ghemil imwettaq (bhal meta nghidu: “Ghandi l-kuxjenza mistriehha li ghamilt is-sewwa”); gudizzju dwar xi ghemil li ghandu jsir (“X’ghandi naghmel skont il-kuxjenza?”); u gudizzju dwar xi ghemil li sar (“Iddecidejt skont il-kuxjenza”).

Minhabba li l-kuxjenza hi essenzjalment l-applikazzjoni tal-hsieb ghal xi ghemil (mil-Latin ‘com-’, skont + ‘scientia’, dak li naf), l-iskruplu jidhol meta xi ghemil jitlob decizjoni li ma taqbilx ghal kollox mas-sens ta’ dmir tajjeb jew hazin li jkollha l-persuna.

Kwistjoni ta’ lealtà

Dan is-sens jitnissel f’mohh persuna mill-kultura ta’ madwarha skont filosofija partikulari. Din il-filosofija tiddefinixxi x’ghandu jkun dmir il-persuna skont certi principji etici jew morali. Ghemejjel li ma jkunux jaqblu ma’ dik id-definizzjoni ta’ dmir jitqiesu hziena jew mhux xierqa (hekk jidhol l-iskruplu), filwaqt li dawk li jkunu jaqblu jitqiesu tajbin jew xierqa.

Naghtu kaz li jien gejt mghallem inqis lil Hitler bhala awtorità morali; ghaldaqstant, niskrupla (nghidu ahna) nhalli xi Lhudi jinnegozja liberament. L-istess jghodd jekk nigi mghallem inzomm l-Imhabba Universali fl-oghla gieh; niskrupla (nghidu ahna) ngharraq l-ambjent. Hekk ukoll jekk nigi mghallem fit-twemmin Kattoliku; niskrupla (nghidu ahna) niddivorzja jew nabordixxi. F’kull kaz, niskrupla wkoll nappoggja jew niffinanzja ghemejjel bhal dawn.

Dan ifisser li l-kwestjoni tal-iskruplu (tal-kuxjenza) tiddependi kollha kemm hi fuq il-fiducja li ghandi f’dik l-awtorità li jiena nzomm bhala l-gwida etika jew morali tieghi meta nigi biex niddeciedi x’inhu d-dmir tajjeb u xieraq u x’inhu ghemil hazin u mhux xieraq. Fi kliem iehor, hija kwestjoni ta’ lealtà.

Interpretazzjonijiet u principji

Issa naghtu kaz li jien ufficjal pubbliku u jehtiegli niddeciedi jekk nappoggjax mizura governattiva li ddahhalni fi skruplu (minhabba partit, religjon, filosofija u l-bqija). Logikament, l-ewwel haga li rrid nistaqsi lili nnifsi hija jekk il-mizura tmissx il-principji fundamentali tat-twemmin tieghi jew, min-naha l-ohra, tmissx biss affarijiet ta’ applikazzjoni politika.

Jekk naghraf li tali l-mizura tikkontradixxi biss interpretazzjonijiet politici ta’ natura applikattiva, allura d-dmir etiku jew morali tieghi huwa li naghti l-ahjar sehem tieghi fil-promulgazzoni jew it-thaddim tal-mizura filwaqt li nkompli niddiskuti l-interpretazzjoni.

Min-naha l-ohra, jekk naghraf li l-mizura tikkontradixxi serjament il-principji fundamentali tat-twemmin tieghi, allura d-dmir etiku jew morali tieghi huwa li ma nappoggja l-mizura b’ebda mod (la passivament u wisq anqas attivament). Fil-prattika, dan ifisser li (biex ma nkunx kontradittorju mieghi nnifsi) nirrizenja minn ufficjali pubbliku.

Comments

  1. This comment has been removed by the author.

    ReplyDelete
  2. Exceptionally interesting Mark. It's like the first two theories we do in Ethics at school: Absolutism vs Relativism. I enjoyed reading it very much. Keep well. Rob

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

Il-GB tibqa’ ġewwa

Fearing secularisation

Min irid il-paċi?